დღეს ცნობილი სპარსი პოეტის, მათემატიკოსისა და ფილოსოფოსის ომარ ხაიამის გარდაცვალების დღეა. ბევრი ლეგენდა არსებობს ომარ ხაიამის ცხოვრების შესახებ. ხაიამის ცხოვრების მკვლევართა და, საერთოდ, სპარსული ლიტერატურისა და ირანის ისტორიის სპეციალისტთა შორის დამკვიდრებული აზრის თანახმად, ის XI საუკუნის შუა წლებში უნდა დაბადებულიყო. ზოგი მეცნიერნი უფრო შორსაც მიდის და მისი დაბადების ზუსტ თარიღსაც კი ასახელებს - 1048 წლის 18 მაისი [საჭიროებს წყაროს მითითებას]. ზემოხსენებული მეცნიერები გარდაცვალების ზუსტი თარიღად მიიჩნევენ - 1131 წლის 4 დეკემბერს, რომელსაც ხაიამთან დაკავშირებულ მრავალრიცხოვან წყაროებში წააწყდნენ, ანუ ყოველგვარ აზრსაა მოკლებული, ალბათ, იმის მტკიცება, შეიძლება თუ არა ამ თარიღების ნდობა თუ უარყოფა, მხოლოდ იმის თქმა შეიძლება, რომ მისმა ასაკმა სამოცდათორმეტ წელს მაინც გასტანა, რასაც ზოგიერთ რობაიში თავად ავტორიც ადასტურებს:
„...სამოცდათორმეტ წელიწადს მე ფიქრები მდევდნენ
და გავიგე, რომ არაფერი არ გამიგია“.
ომარ ხაიამის სამშობლოდ მიჩნეულია ირანის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარე დიდი ისტორიული რეგიონი ხორასანი და კერძოდ - ქალაქი ნიშაპური, რომელიც XI საუკუნეში ამ მხარის და, საერთოდ, აღმოსავლური სამყაროს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კულტურულ-საგანმანათლებლო კერას წარმოადგენდა. ქალაქი ნიშაპური, როგორც ხაიამის დაბადების ადგილი, თითქმის არ იწვევს ეჭვს და ამას ზურგს უმაგრებს ზედწოდება, „ნიშაპური“ (ნიშაპურელი), რაც, როგორც წესი, ძველ სპარსულენოვან სამყაროში პიროვნული ატრიბუტიკის ერთ-ერთ აუცილებელ ნაწილს წარმოადგენდა.
შესაძლებელია, თავად სიტყვა „ხაიამ“-შიც ამოვიკითხოთ საჭირო ინფორმაცია რობაიების ავტორის შესახებ. ეს არის არაბული სიტყვა, რაც „კარვის მკერავს (მეკარვეს)“ ნიშნავს, თუმცა გაურკვეველია, თავად იყო ამ ხელობის, თუ მისი წინაპრებისაგან შემორჩა.
„ომარ იბნ იბრაჰიმ ხაიამ ნიშაპური“ - საბოლოოდ ასე დადგინდა ამ პიროვნების სახელი, თუმცა მას მთელი მსოფლიო უფრო მარტივად მოიხსენიებს - ომარ ხაიამი.
პირველი ქართულენოვანი რობაიები მხოლოდ 1924 წელს გამოჩნდა საქართველოში, როდესაც ჟურნალ „კავკასიონში“ (#1-2) გამოქვეყნდა იუსტინე აბულაძის მიერ პწკარედული სახით შესრულებული 24 რობაი. ეს, რა თქმა უნდა, უფრო მეცნიერულმა თვალსაზრისმა განაპირობა და, ბუნებრივია, ვერ მიიპყრობდა პოეზიის მოყვარულთა ყურადღებას. პირველი, ვინც ომარ ხაიამის ქართულად „ამეტყველება“ სცადა, ამბაკო ჭელიძე არის, მანამდე კი, 1936 წელს, ჟურნალ „საბჭოთა ხელოვნებაში“ დავით კობიძემგამოაქვეყნა ვრცელი წერილი ომარ ხაიამის ცხოვრებისა და შემოქმედების შესახებ. მანვე შეკრიბა ერთად სხვადასხვა გამოცემებში გაბნეული თარგმანები ამბაკო ჭელიძისა და 1946 წელს ცალკე წიგნად გამოსცა.
ხაიამის გარდა, არ არსებობს, ალბათ სხვა ისეთი უცხოელი პოეტი, რომელიც ქართველი მთარგმნელების ესოდენ დიდ ყურადღებას დაიმსახურებდა. შეიძლება ვინმემ იფიქროს, რომ ამგვარი ფუფუნების საშუალებას რობაიების მცირე ზომა და აზრის „სიმარტივე“ იძლევა, მაგრამ ეს არასწორი შეხედულებაა, რადგან ზემოხსენებული საკითხები, უბრალოებასთან ერთად, დიდი სირთულეების დაძლევას მოითხოვს, რათა ითქვას:
ხაიამი ქართველი რომ ყოფილიყო, სწორედ ასე დაწერდა.
საქართველოშიც აღმოჩნდნენ ის პიროვნებები, რომლებმაც დიდი სპარსელი პოეტის და მოაზროვნის შემოქმედება სათანადო სიდიადით წარმოაჩინეს.
1959 წელს გამოიცა მაგალი თოდუას მიერ შესრულებული დიდებული თარგმანები, რასაც დღემდე დიდი ინტერესით და სიამოვნებით ვკითხულობთ და, დარწმუნებულნი ვართ, მომავალი თაობებიც არ მოიკლებენ მათგან მონიჭებულ სიამეს.
1963 წელს ვახუშტი კოტეტიშვილის მიერ გამოცემულ თარგმანებში კიდევ ერთხელ ამეტყველდა ომარ ხაიამი ქართულად. ეს სწორედ ის შემთხვევაა, რაც ზემოთ ვახსენეთ, ანუ - პოეტმა იპოვა თავისი მთარგმნელი. სრული გულწრფელობით და სიამაყით შეიძლება ითქვას, რომ ბატონი ვახუშტის თარგმანები მთარგმნელობითი საქმიანობის, როგორც ხელოვნების და კულტურის შემადგენელი ნაწილის, შეუდარებელი მიღწევაა. ძნელი წარმოსადგენია, რომ ამაზე უკეთ შეძლოს ვინმემ ქართულად თქვას ის, რაც თითქმის 1000 წლის წინ ითქვა სპარსულად, მაგრამ.... ომარ ხაიამი მაინც არ აძლევს მოსვენებას (....ალბათ, არც მომავალში მისცემს!) პოეტურ სიტყვასთან მოპაექრე ადამიანებს და, მიუხედავად უკვე არსებული დიდებული თარგმანებისა, სულ ახალი და ახალი „ვარიაციების“ შექმნას აიძულებს მათ.
1966 წელს თამაზ ჩხენკელმა აღმოსავლური ლირიკის კრებულში ერთხელ კიდევ სცადა ხაიამის რობაიების თარგმნა და კვლავ ახალი სიტყვა თქვა. მის თარგმანებში სხვა კუთხით დავინახეთ ის, რაც თითქოს უკვე ნაცნობი და გააზრებული იყო მანამდე.
მას შემდეგ სხვა მთარგმნელებმაც სცადეს ბედი „ხაიამის ასპარეზზე“ და ამით, თუ ვერ გაამდიდრეს, გაამრავალფეროვნეს მაინც რობაიების თარგმანთა გალერეა. აღსანიშნავია სულ ახლახან გამოსული ორენოვანი წიგნი, სადაც ნომადი ბართაიამ სპარსული ტექსტის გვერდით მშვენიერი თარგმანები წარმოადგინა.
2005 წელს გამოიცა ომარ ხაიამის რობაიების ახალი თარგმანები, თარგმნილი ალექსანდრე ელერდაშვილის მიერ, სადაც წარმოდგენილია პარალელური სპარსულ–ქართული ტექსტი, 178 სპარსული და 212 ქართული რობაი.
