დღეს აზერბაიჯანი მნიშვნელოვან დღეს აღნიშნავს თავის თანამედროვე ისტორიაში – გამარჯვების დღეს. მაგრამ ეს არ არის მხოლოდ წითელი დღე კალენდარში, ამავდროულად გარდამტეხი მომენტია, რომლის არსის გააზრების გარეშე შეუძლებელია ადეკვატური იდეის მიღება დღევანდელი აზერბაიჯანის, და მთლიანად სამხრეთ კავკასიის რეგიონში მიმდინარე პროცესების შესახებ.
მართლაც, 8 წლის 2020 ნოემბრამდე ჩვენ გვქონდა კონფლიქტით მოწყვეტილი რეგიონი. რეგიონის ორი ქვეყანა, საქართველო და აზერბაიჯანი, გარე აგრესიის წინაშე აღმოჩნდნენ, რამაც გამოიწვია მათი ტერიტორიის ერთი მეხუთედის ოკუპაცია და ასობით ათასი ლტოლვილისა და იძულებით გადაადგილებული პირის შექმნა.
მესამე ქვეყანამ, სომხეთმა, აზერბაიჯანის ტერიტორიების ნაწილზე "ეფექტიანი კონტროლის" განხორციელებით, რომელიც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ 2015 წელს განისაზღვრა, არსებითად გეოპოლიტიკურ ჩიხში გადაიზარდა, თავი დააღწია ფართომასშტაბიანი რეგიონული თანამშრომლობის პროექტებს და გარე მფარველებზე დამოკიდებულს ხდის.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სამხრეთ კავკასიის ფრაგმენტაცია აშკარა იყო, რაც ძირს უთხრის მის უსაფრთხოების პერსპექტივებს და ქმნის მანიპულირების საფუძვლებს.
30 წლიანი კონფლიქტის დროს აზერბაიჯანის წინააღმდეგ დიდი უსამართლობა იყო ჩადენილი. ოკუპანტ ქვეყანას, რომელიც გარე, ფარულ მხარდაჭერას ეყრდნობა, დაუსჯელობის ერთგვარი ილუზია აქვს. ყოველივე ამის შემდეგ, მსოფლიოს წამყვანმა ქვეყნებმა არ გადადგეს რეალური ნაბიჯები აგრესიისა და დაპყრობის ამ პოლიტიკის დასასრულებლად.
უფრო მეტიც, მათ უგულებელყვეს საკუთარი რეზოლუციები და განცხადებებიც კი, რომლებიც დაფუძნებულია საერთაშორისო სამართალზე და ისინი კმაყოფილი იყვნენ ჩვენს რეგიონში ოფიციალური პირების გაგზავნით, რაც ხელს უწყობდა სხვადასხვა "ჯგუფებს" და "პროცესებს", რომელთა სახელები ახლა მტკიცედ არის ჩასმული ისტორიის შავ სიაში. ეს ხომ ძალიან ნაცნობი სურათია.
ამ პირობებში, წლების განმავლობაში, აზერბაიჯანის სახელმწიფო თავისი კანონიერი უფლებების აღდგენის გარდა არაფერს სთხოვდა, მაგრამ საბოლოოდ იგი იძულებული გახდა თავად აღედგინა სამართალი.
ესე, რომ გაეროს უშიშროების საბჭოს მიერ ჯერ კიდევ 1993 წელს მიღებული ოთხი ცნობილი რეზოლუცია და იმპერატიული ძალა, რომელიც 27 წლის განმავლობაში იყო ქაღალდზე დარჩენილი, აზერბაიჯანელმა ჯარისკაცმა განახორციელა.
44-დღიანი განმათავისუფლებელი სამამულო ომის დროს გაღებული მსხვერპლის ფასად, აზერბაიჯანის არმიამ სომხეთის საოკუპაციო ძალები თავის ტერიტორიაზე დაამარცხა, ამით პირველი პრეცედენტი არა მხოლოდ სამხრეთ კავკასიაში, არამედ მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეში შეიქმნა სახელმწიფოს საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვრების აღსადგენად. და მსოფლიოს აქტორებმა ამ ფაქტს დაუპირისპირდნენ.
ანუ, კიდევ ერთხელ, თანამედროვე ისტორიაში პირველად, რეგიონის ქვეყანამ და მისმა ხალხმა, რომლებმაც აჩვენეს თავიანთი ეროვნული ნება, შეცვალეს და შექმნეს ახალი რეალობა.
საკუთარი ნათელი მაგალითით, აზერბაიჯანმა ნათლად აჩვენა მარადიული ჭეშმარიტება, რომ ომებში დიდი გამარჯვებების ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორი ხალხის, სახელმწიფოსა და არმიის ერთიანობაა. ყარაბაღის მეორე ომში, სამშობლოს გასათავისუფლებლად მსოფლიოს 50 მილიონი აზერბაიჯანელი "რკინის მუშტში" გაერთიანდა და დაამტკიცა, რომ ფრონტი და უკანა წრე ეროვნული მიზნის მიღწევასთან კავშირშია.
რა თქმა უნდა, ამ გამარჯვების დაგეგმვასა და განხორციელებაში მთავარი როლი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის პრეზიდენტს, ბატონ ილჰამ ალიევს ეკუთვნის. სტრატეგიული განჭვრეტის ნიჭის წყალობით, ქვეყანაში სათანადოდ მოეწყო შიდა პოტენციალის მომზადებისა და ხელსაყრელი გარე გარემოს ჩამოყალიბების პროცესები. წლიდან წლამდე აზერბაიჯანი გაიზარდა, გაძლიერდა მისი შეიარაღებული ძალები და ასევე გაძლიერდა მისი პოზიცია საერთაშორისო ასპარეზზე. ერთი სიტყვით, ქვეყანა მზად იყო სიტუაციის განვითარებისთვის.
და როდესაც 2020 წლის ივლისში სომხეთის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, რომელიც იმ დროს გამოცხადებული "ახალი ტერიტორიების ახალი ომის" დოქტრინაზე იყო დაფუძნებული, თოუზის მიმართულებით შეიარაღებული პროვოკაცია დაიწყო, სომხეთი ცდილობდა აზერბაიჯანიდან საქართველოში და აქედან ევროპის ბაზრებზე გაშვებული ნავთობისა და გაზის ძირითადი კომუნიკაციების საფრთხის ქვეშ დაყენებას, 2020 წლის 27 სექტემბერს აზერბაიჯანის სამოქალაქო ინფრასტრუქტურული ობიექტების მასიური დაბომბვა დაიწყო, პასუხად კი „რგინის მუშტის“-გან ძლიერი დარტყმა მიიღო. ეს დარტყმა არ იყო ოკუპაციის მიზნით განხორციელებული, გაეროს რეზოლუციის 51-ე მუხლის შესაბამისად თავისი მიწების გათავისუფლებას ემსახურებოდა.
უპირობო გამარჯვების შემდეგ, აზერბაიჯანმა თითქმის მაშინვე შემოგვთავაზა სამშვიდობო დღის წესრიგი. საფუძველი ჩამოყალიბებოდა ხუთი ძირითადი პრინციპისთვის, რომლებიც სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობებს ემყარება, განსაკუთრებით კი, ერთმანეთის ტერიტორიული მთლიანობის აღიარება, პრეტენზიების უარყოფა და რეგიონული თანამშრომლობის პირობების შექმნა, მათ შორის კომუნიკაციების გახსნის გზით.
სამწუხაროდ დიდი ხნის განმავლობაში, სომხურმა მხარემ თავი აარიდა 44-დღიანი ომის ბოლოს ხელმოწერილი სამმხრივი განცხადებით ნაკისრ ვალდებულებებს, და კვლავ განაგრძო აზერბაიჯანის ტერიტორიების ნაწილში დაახლოებით შეიარაღებული 10 000 ადამიანის შენარჩუნება რუსეთის სამშვიდობო კონტინგენტის დროებითი განლაგების ზონაში, დააფინანსა მის მიერ დადგენილი და დასპონსორებული უკანონო სეპარატისტული რეჟიმის რუდიმენტები მთელი 30 წლის განმავლობაში, რაც ხანკენდში იყო ჩასმული.
გარდა ამისა, სომხურმა მხარემ განაგრძო აზერბაიჯანის ტერიტორიების უკანონო მოპოვება, შეიარაღებული პროვოკაციები და სხვა თავდასხმები. ამ ყველაფერმა 2023 წლის 19-20 სექტემბერს ადგილობრივი ანტიტერორისტული ღონისძიებების განხორციელების საჭიროება გამოიწვია, რამაც 24 საათზე ნაკლებ დროში გამოიწვია სეპარატისტების საბოლოო დანებება, რასაც მოჰყვა აზერბაიჯანის მიერ მთელ თავის ტერიტორიებზე კონტროლის აღდგენა და მისი ეროვნული დროშის აღმართვა.
აზერბაიჯანული მხარის აბსოლუტურად ლოგიკური დარწმუნების თანახმად, ბოლო დაბრკოლებები ადგილზე, რამაც შეიძლება ხელი შეუშალოს სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ძირითადი სამშვიდობო ხელშეკრულების დადების თავიდან აცილებას, ახლა მოიხსნა.
ამ მხრივ, განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს საქართველოს ძალისხმევა სამხრეთ კავკასიაში სამეზობლოს მშვიდობიანი ინიციატივის ფარგლებში, რომელიც პრემიერ-მინისტრმა ირაკლი ღარიბაშვილმა გამოაცხადა. თბილისის აბრეშუმის გზის ფორუმის ფარგლებში რეგიონის სამი ქვეყნის მთავრობის მეთაურების ბოლოდროინდელი შეხვედრა ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი სიგნალია. დიდი ხნის ნანატრი მშვიდობის მკაფიო სიგნალი, რომელიც შესაძლებელი გახდა სწორედ 8 ნოემბრის გამარჯვებით.
