2020 წლის პარლამენტის არჩევნების დღეს ქვემო ქართლში მომიწია ყოფნა, სადაც ბევრი ეთნიკურად არაქართველი ცხოვრობს. უბნების გარეთ თუ შიგნით უფრო მეტად არაქართული ლაპარაკი ისმოდა, მაგრამ ვისთვისაც ხმა უნდა მიეცათ, თითქმის ყველა ეთნიკურად ქართველი იყო, ძალიან მცირე გამონაკლისის გარდა. შედეგად მივიღეთ ის, რომ ქვეყნის მთავარ წარმომადგენლობით ორგანოში ეთნიკური უმცირესობების ხმა არ ისმის. თუმცა, პარლამენტს ვინ ჩივის, ადგილობრივი თვითმმართველობის დონეზეც კი, სადაც ადგილობრივი წარმომადგენლობა უნდა იყოს და მეტ-ნაკლები პროპორციულობით მაინც უნდა ასახავდეს ადგილზე არსებულ რეალობას, ეთნიკური უმცირესობები ფაქტობრივად არ არიან. სულ რამდენიმე დღის წინ ჩატარებულ არჩევნებზე, სადაც 64 მუნიციპალიტეტის საკრებულოებში სულ 2068 წევრი, აქედან 664 მაჟორიტარი და 64 მერი აირჩიეს, პარტიულ სიებში, მერობის და მაჟორიტაროების კანდიდატებად დასახელებულებს შორის ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენელი სულ რამდენიმე იყო.
როდესაც ეთნიკურ უმცირესობებზე ვსაუბრობთ, ცხადია, პირველ რიგში დგება მათი უფლებების დაცვისა და ინტეგრაციის საკითხი, რაც გულისხმობს მათი ეთნიკური იდენტობის პატივისცემასაც. ამ საკითხებზე საქართველოში ბევრი ორგანიზაცია მუშაობს და უნდა ითქვას, რომ საკმაოდ კაგადაც, რაც გამოიხატება, თუნდაც კონფლიქტის შედეგად წარმოსობილ გამყოფ ხაზებს იქით მცხოვრებ ხალხთან და იქაურ სამოქალაქო ორგანიზაციებთან კონტაქტებში, ასევე უმცირესობების უფლებადაცვით კამპანიებსა და ადვოკატირებაში. თუმცა, პოლიტიკური მონაწილეობის კუთხით თუ შევხედავთ, აშკარაა, რომ ამ მხრივ არცთუ სახარბიელოდაა საქმე. პოლიტკური მონაწილეობა კი თავის თავში ძალიან ბევრ საკითხს მოიცავს, დაწყებული ისევ უფლებების საკითხით და სახელმწიფოს უსაფრთხოებით დასრულებული. ეთნიკური უმცირესობების ჩართულობის უკიდურესად დაბალი დონე პოტენციურად კონფლიქტების საფრთხეს ზრდის, რაც ცხადია, პირდაპირ კავშირშია ქვეყნის უსაფრთხოებასთან. საქართველოს შემთხვევაში კი ეს განსაკუთრებით სენსიტიური საკითხია ბევრი ფაქტორის გათვალისწინებით. პირველ რიგში კი იმით, რომ საქართველოში კონფლიქტების თემა ისედაც პრობლემურია.
ახალი კონფლიქტების გაჩენის კუთხით ამ მხრივ საკმაოდ რთული ვითარებაა, რადგან ბოლო პერიოდში გამოჩნდა, რომ არსებობს არაერთი თემა, რომლის გამოყენებაც საქართველოს მიმართ მტრულად განწყობილ შიდა თუ გარე ძალებს საკუთარი მიზნებისთვის შეუძლია. მათ შორის ერთ-ერთი მთავარი კი შესაძლოა, სწორედ ეთნიკური უმცირესობების დაბალი ჩართულობის ან მისი არარსებობის საკითხი იყოს.
ეთნიკური უმცირესობების უფლებების საკითხებს ადამიანის უფლებათა დაცვის თითქმის ყველა სამართლებრივი ინსტიტუტი - გაერო, ევროპის საბჭო, ეუთო თუ სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციები, არეგულირებს. ყველა ამ ფორმატში არსებული ინსტრუმენტები სხვადასხვა ზომით აღიარებს და ხაზს უსვამს ეთნიკური უმცირესობების უფლებების დაცვის აუცილებლობას, როგორც დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისთვის საჭირო თანასწორი, ინკლუზიური და პლურალური საზოგადოების მნიშვნელობას. ეს კი რამდენიმე მიმართულებით უნდა ხდებოდეს. ამ შემთხვევაში კი ყურადღებას მონაწილეობისა და ჩართულობის ფაქტორზე გავამახვილებ, რადგან ორმაგი დატვირთვა აქვს - უმცირესობების უფლებების დაცვა და სახელმწიფოებრივი უსაფრთხოება.
ლიბერალური დემოკრატიის მთავარი პრინციპი გულისხმობს ზოგადად მოქალაქეების მონაწილეობას და ჩართულობას გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ქართული კანონმდებლობითაც, ეს კონსტიტუციით გარანტირებული უფლებაა. ამასთან, დემოკრატიული მონაწილეობა მოქალაქეებს ეხმარება და საშუალებას აძლევს, შეინარჩუნოს არსებული სოციალური თანასწორობა. 1960-70 იან წლებში სოციალური მოძრაობების გაძლიერებამ წინა პლანზე წამოსწია მონაწილეობითი დემოკრატიის საკითხი. იმისათვის, რათა ქვეყანა უფრო მეტად გახდეს ორიენტირებული დემოკრატიულ ღირებულებების დაცვაზე, აუცლებელია, გაიზარდოს მოქალაქეების ჩართულობა. პოლიტიკის მეცნიერებაში აღიარებულია ე.წ. „ეთნიკური ომების“ თეორია, სადაც პოლიტიკური კონფლიქტი წარმოდგენილია სოციალური კონფლიქტის ერთ–ერთ სახედ. ეს არის ის შემთხვევა, როდესაც ეთნიკური უმცირესობები ქვეყანაში, რომლის მოქალაქეებიც არიან, ვერ პოულობენ საკუთარ ადგილს და ვერ ახდენენ საკუთარი თავის რეალიზებას. შესაბამისად, ვერ ხერხდება მათი ძირითადი მოთხოვნილებების უზრუნველყოფაა და ეს კი იწვევს ჯერ სოციალურ დისტანციას, შემდეგ დაძაბულობის გაღრავებას და, თუკი ასეთი მდგომარეობა გარკვეული პერიოდის განმავლობაში არ გვარდება, გადაიზრდება შიდა კონფლიქტში, რაც ცხადია, მთელი ქვეყნის უსაფრხოებაზე ახდენს გავლენას. კონფლიქტების მართვა გულისხმობს სპეციფიკური რესურსების გამოყენებას, ღირებულების, სტილების, ძალაუფლების ინსტიტუტების მოწყობასა და წარმართვას. ანუ, მოკლედ რომ შევაჯამაოთ, თუკი არ იქნება ეთნიკური უმცირესობების ჩართულობის საკითხი მოგვარებული, ერთი მხრივ პრობლემები იქმნება ქვეყნის დემოკრატიული განვითარების თავლსაზრისით, რადგან ვეღარ აკმაყოფილებს დემოკრატიის ძირითად მოთხოვნებს და მეორე მხრივ, აჩენს ეთნიკური კონფლიქტის გაღვივების საფრთხეს, რაც ცხადია, ორივე მიმართულებით სახელმწიფოს უსაფრთხოებას უქმნის საფრთხერს.
ეთნიკური უმცირესობების დაცვის გარანტიების შექმნა კი, საერთაშორისო შეთანხმებებით და საქართველოს კონსტიტუციით ხელისუფლების პოზიტიური ვალდებულებაა. ეთნიკური უმცირესობების პოლიტიკური ჩართულობა და მონაწილეობა კი დიდწილად სახელმწიფო ენის ცოდნის თუ არცოდნის საკითხს უკავშირდება, რადგან ეს არის მთავარი ინსტრუმენტი კომუნიკაციისთვის, რომლის გარეშეც მონაწილეობა წარმოუდგენელია.
სახელმწიფო ენის არცოდნა ქმნის უდიდეს ბარიერსა და იზოლაციას უმცირესობასა და უმრავლებას შორის, რადგან ვერ დგება კომუნიკაცია ვერცერთ სახელმწიფო თუ ადგილობრივ ინსტიტუტებთან და უმცირესობა რჩება იზოლირებული, რაც უდიდეს გავლენას ახდენს, ერთი მხრივ, მათი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვაზე და მერე მხრივ, სახელმწიფოს უსაფრთხოებაზე, რაზეც ზემოთ ვსაუბრობდით.
ქართული ენის, როგორც სახელწიფო ენის სწავლება ეთნიკური უმცირესობებისთვის, ახალი თემა არ არის და წლების განმავლობაში ხდებოდა ამ საკითხზე ყურადღების გამახივილება. ჯერ კიდევ წინა ხელისუფლების დროს დაიწყო სპეციალური პროგრამები და გაგრძელდა ამ ხელისუფლების დროსაც. უფრო მეტიც, შემუშავდა სათანადო სტრატეგიაც. თუმცა, კვლევები აჩვენებს, რომ კომპაქტურად განსახლებულ ადგილებში ეთნიკურად არაქართველი მოსახლეობის აბსოლუტურმა უმრავლესობამ არ იცის სახელმწიფო ენა (NDI, 2018). რუსულმა ენამ კი, რომელიც საბჭოთა პერიოდში სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან კომუნიკაციის ერთადერთი ენა იყო, ბოლო თხუთმეტი წლის განმავლობაში მნიშვნელოვნად დაკარგა პოზიციები. შესაბამისად, ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენლები სრულყოფილად ვერ იღებენ ინფორმაციასაც კი ქვეყანაში მიმდინარე პროცესების შესახებ. ამის პირდაპირი შედეგი კი, რაც არ უნდა მძიმე მოსასმენი იყოს, არის ის, რომ მოხდება მათი გაუცხოვება და შემდეგ ბუნებრივად გახდებიან კონფლიქტის ინსპირატორი ძალების იოლი სამიზნე და დეზინფორმაციის მსხვერპლი და ა.შ.
განათლების სპეცილისტები ამბობენ, რომ ენის სწვალებისთვის არსებული პროგრამები არ არის საკმარისი და კომპლექსური მიდგომაა საჭირო. ამას კი პირველ რიგში ის საფრთხე უნდა დაემატოს, რომელიც ეთნიკური უმცირესობების ვერჩართულობას უკავშირდება, სწორედ ენის არცოდნის გამო, რათა თვალი გავუსწორთ საფრთხეს, რომელიც არ ჩანს, მაგრამ ყველას გვემუქრება.
ცხადია, ეს ისეთი საკითხია, სადაც ხელისუფლებასთან ერთად, მედიის და არასამთავრობო სექტორის როლი არის ძალიან მნიშვნელოვანი, რადგან ინფორმაციის სწორად მიწოდებას აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა. იმ დროს კი, როდესც მედია, ცალკეული გამონაკლისების გარდა, ძირითადად ორიენტირებულია რეიტინგულ და მყვირალა თემებზე, ასეთი საკითხები ყუარდღების მიღმა რჩება. ამიტომ არის აუცილებელი ამ მიმართულებით ერთობლივი მუშაობა და კომპლექსურ მიდგომაში მხოლოდ ენის სწავლებასთან დაკავშირებული საკითხები არ უნდა მოიაზრებოდეს. მთავარია, აქცენტი იმ საფრთხზე გაკეთდეს, რაც ამ უყურადღებობით სახელმწიფოს ემუქრება და მათ შორის, თავად ამ უმცირესობებს. ფაქტია, რომ დღეს ეს საკითხი სათანადოდ არ არის არც მოგვარებული და არც ამ კონტექსტში შესაძლო ახალი კონფლიქტის გაჩენის საფრთხეებია გაზრებული. უახლესი ისტორიის გამოცდილება აჩვენებს, რომ კონფლიქტების პრევენციის ეფექტური მექანიზმების შემუშავება და მისი ასახვა სათანადო სახელმწიფო პოლიტიკებში დღემდე გადაუჭრელ პრობლემად რჩება.
რუსა მაჩაიძე
