1870 წლის 6 ოქტომბრის (25 სექტემბერი) გაზეთი „დროება“ (N38) აქვეყნებს კორესპონდენციას, სახელწოდებით „სოფ. რიონიდგან“. სტატიის ავტორია ქართული ჟურნალისტიკის მამის, დიდი მამულიშვილის, სერგეი მესხის, ძმა — ივანე მესხი, რომელსაც 9 სექტემბერს დაუწერია ეს საგაზეთო წერილი თავისი სოფლის შესახებ. ის აუწყებს მკითხველს სოფელ რიონის გეოგრაფიულ მდებარეობას, მცხოვრებთა მდგომარეობას და აღნიშნავს, რომ სოფელს ღვინის გასაჭირი აქვს, მაგრამ, სამაგიეროდ, მდიდარია ცივი წყაროებით, ჰაერიც მშვენიერი და მარგებელიაო. ყველაზე დიდი გასაჭირი რიონელთათვის უნაყოფო, მოუსავლიანი მიწა ყოფილა მაშინაც კი. ზუსტად 150 წლის წინ სოფელში 120 კომლი ცხოვრობს, რომელთაგან სამი გვარის 8 მოსახლე აზნაურია (თუმც კი გვარები არაა მითითებულ), დანარჩენი 24 გვარი კი გლეხი ყოფილა. 1870 წლისათვის, ი. მესხის მონაცემთა მიხედვით, სულ 27 გვარი ცხოვრობდა სოფელ რიონში. აქაურ გლეხკაცობაში  ოთხი თუ ხუთი მოსახლე ყოფილა ოქროსა და ვერცხლისქამრიანი გლეხი — შეძლებული და წარმოჩენილი.  ისინი წარმოადგენდნენ ხელოსნებს, კერძოდ მჭედლებს, რომელთაც გამართული ჰქონდათ კარგი სამჭედლოები (სოფელში სამჭედლო დღესაცაა შემორჩენილი).

ივანე მესხის ამ წერილში ერთი ისტორიული მნიშვნელობის ცნობაცაა — სოფელ რიონში სასოფლო სასამართლო სახლის ერთ ოთახში1870 წლის მაისში გახსნილა სკოლა და მასწავლებლად ახალგაზრდა მამაკაცი მოსულა (სავარაუდოდ, ახლო სოფლიდან). სამწუხაროდ, არც მის ვინაობას გვაუწყებს წერილის ავტორი, მაგრამ ფაქტია, რომ „ამ პატარა ღარიბ საზოგადოებას“ უკვე თავისი პატარა სკოლა ჰქონდა, რომელშიც სწავლობდა შვიდი ყმაწვილი — ოთხი გლეხისა და სამი აზნაურის შვილი.

ცნობისათვის:  დღეს ამ სოფელში დგას სერგეი მესხის სახელობის საჯარო სკოლის სამსართულიანი შენობა.  1912 წ. ერასტი მამრიკიშვილმა და დავით ტურაბელიძემ დაწყებითი სკოლის გახსნისათვის იყიდეს ხის შენობა, რომელიც დადგეს სასოფლო საბჭოს შენობის ზევით იმ ადგილას, რომელსაც „სათემოს“ ეძახდნენ. რადგან 1914 წელს დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი, შენობის დასრულება ვერ მოხერხდა. ის მხოლოდ 1916 წელს გახსნა. ამ დროს უკვე დაწყებით სკოლაში ასწავლიდნენ ალექსანდრე აფხაიძე და მისი ძმა, სოფელ რიონის მღვდელი სამსონ აფხაიძე. მოგვიანებით, 1921 წ. შემდეგ, უკვე საბჭოთა სოფლის სკოლაში მასწავლებლობდნენ კოკონა მესხი, ფაცო კვანტრე, ბაბო მამრიკიშვილი და ქეთო სოხაძე. 1931 წ. დაწყებითი სკოლა გადაკეთდა 7-წლიან სკოლად. ამ პერიოდში აქ რუსულ ენას ასწავლიდა თბილისიდან სოფელში დაბრუნებული სერგეი მესხის უმცროსი ძმა - დავით მესხი. 1938 წ. რიონის ს. მესხის სახელობის სკოლა საშუალო სკოლად გადაკეთდა. 1957 წ. მას ხანძარი გაუჩნდა, ამიტომ სერგეი მესხის მამისეული სახლი მოხსნეს, სკოლის ადგილას გადაიტანეს და სასწავლო პროცესი მასში გააგრძელეს. 1960-იანი წლებიდან კი აგურის ორსართულიანი სკოლა აშენდა, რომლის გვერდით 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში დღევანდელი სამსართულიანი შენობა აიგო.

ივანე მესხის ეს წერილი შეიცავს იშვიათ ცნობებს, როგორი იყო სერგეი მესხის მშობლიური რიონი ამ პერიოდისთვის. სტატიის ღირებულებიდან გამომდნარე, მას წარმოვადგენთ მცირეოდენი შემოკლებით:

„რიონი პატარა სოფელი არის; ის რვა-ცხრა ვერსზეა მოშორებული ქუთაისზედ ჩრდილოეთისკენ. ქუთაისიდან რომ გამოდიხრ, ჯერ სოფელს ვერ დაინახავ, თვალებში შეგეფეთება ჩრდილოეთისაკენ მაღალი მთა, რომელსაც ლეჩხუმის მთას ეძახიან (ეს მთა ამ თვის ცხრას დასთოვა); დასავლეთით მდინარე რიონი ჩაუვლის, რომლის გაღმაც მთები გელა და ლეღვშავა არიან მფარველნი ზამთარში დასავლეთის ქარებისაგან. მომატებული ნაწილი თავათ სოფელ რიონისა ისეთს მაღლობზე დგას, რომ კარგად დაინახავთ ზოგიერთ გარეშემო მდებარე სოფლებს თავიანთ კორტოხებზე (პატარა მთებზე)  წამომდგარი აზნაურების სახლებითურთ.

მდინარე რიონს გარდა, რომელიც მარცხენა გვერდით ჩამოუდის ჩვენ სოფელს, თითქმის ყოველ მოსახლე კაცს აქვს აქ საკუთარი წყარო, ცივი, წმინდა და მშვენიერი დასალევი. ეს არის ამათი „სულის მომბრუნებელი“ ღვინის სიძვირის დროს. ამ სიკეთესთან, რიონში ჰაერიც, როგორც სხვა ბევრ იმერეთის სოფლებში, მშვენიერი და მარგებელია.

 სამწუხაროთ, ის კი უნდა ვთქვათ, რომ, თუმც ასე მშვენიერი მდებარეობა და ჰაერი აქვს სოფელს, მაგრამ მცხოვრებლები ძალიან ემდურიან აქაურ მიწას და იმის მოსავალს. ნამუშევარი, რაც სხვა იმერეთის სოფლელებს, ისივე მოჰყავთ აქაც, მაგრამ არც ერთი იმათგანი სამყოფი არ მოსდისთ; ისევ ღომს უფრო ემადრიელებიან. ეს ითქმის, საზოგადოთ, მოსავლიან და ცუდ წელიწადზედაც. წრევანდელ მოსავალზედ კი არ ამბობენ სამდურავს; მხოლოთ ღვინოზედ ნურავინ ეწვევით წელს იმერელ კაცს და მათ რიცხვში ჩვენ სოფლელსაც. ეს ახალი ხილი და ახალი საჩივარი არ არის: დიდი ხანია, რაც უღვინობა იმერეთს სწვევია, მეტადრე — ქვემო იმერეთსა...

თუმც ძალიან გასაჭარია უღვინობა ჩვენი სოფლის კაცისათვის და მეტადრე საწყალი მუშა-კაცისათვის, მაგრამ მე ვიცი სოფლები, საცა, კარგი წყლის უქონლობის გამო, მცხოვრებლები უფრო ცუდს მდგომარეობაში არიან. „მადლობა ღმერთსო“, — ხშირათ გამიგონია ჩვენებური გლეხისაგან, ოღონც ცივი წყაროს წყალი და მჭადი ნუღარ დაგელევა და რა გაეწყობა, უღვინობას რავარც იქნება გავუძლებთ. იმათ იკითხონ, სადაც არც ღვინო მოდის და არც წყალი უვარგათ, თუ არა ჩვენში ეს ღვთის გაჩენილი მაინც კარგი გვაქვს“.

რიონში ას ოც კომლ კაცზე მეტი არ იქნება მცხოვრებლები; ადგილი კი, როგორც საზოგადოთ იმერეთის სოფლებს, დიდი უჭირავს. ამ ას ოც კომლ კაცში რვა მოსახლე აზნაურია, სამი გვარი კაცი და დანარჩენი კი გლეხნი არიან, ოცდაოთხი გვარის კაცი. მცხოვრებლები ისე მოშორებით დგანან ერთიერთმანეთზედ, რომ, ერთს რომ ცეცხლი მაეკიდოს, მეორეს მოსაშველებლათ მოსვლამდი მთლათ ერთიანათ გადიხრუკება...

რიონში ამდენ მოსახლე გლეხებში იშვიათად შეხვდებით შემძლე კაცს; იშვიათია, რომ რომელსამე გლეხს მთელი წლის სარჩო მოსდიოდეს; ორი სამი მოსახლე მაინც ისეთები ვიცი, რომ, არამც თუ ერთი წლის, ორი თვის სარჩოს მოყვანაც გაუჭირდებათ. წელს კარგი მოსავალია, მაგრამ ამათ წელსაც ნამუშევარი ან სათხოვრათ და ან სასყიდლათ დაურჩებათ. ეს მარტო ჩვენ სოფელში არ არის: საზოგადოთ, იმერეთში ამისთანა გაჭირვებულ გლეხებს ხშირათ შეხვდება კაცი. ამის უმთავრესი მიზეზი არის მიწის ნაკლებობა და ზოგიერთი სხვა გარემოება: ჩვენ სოფელში ამ მიზეზებს მიწის სიცუდე, უნოყიერობაც დაემატა.

რიონის გლეხკაცობაში  ოქროს და ვერცხლის ქამრიან გლეხებსაც შეხვდებით. ესენი არიან ხელოსნები: ოთხი თუ ხუთი მოსახლე კაცი მჭედლები ყოველგვარი რკინეულობისა – სამეურნეოსი და საჩხუბრისაც, რომელთაც უჭირავთ ერთი სოფლის კუნჭულთაგანი, სადაც გამართული აქვთ თავის სამჭედლოები.

სასიხარულო ის არის, რომ ამ პატარა ღარიბ საზოგადოებას აქვს თავის პატარა შკოლა, რომელშიაც სწავლობს შვიდი ყმაწვილი — ოთხი გლეხისა და სამი აზნაურის შვილები. როგორც მასწავლებელმა და თავათ შეგირდებმაც მითხრეს, ოთხი თვეა, რაც სწავლა დაუწყიათ და ამ ოთხ თვეში, როგორც მე ჩემი თვალით დავრწმუნდი, კითხვა კარგათ და ცოტა წერაც უსწავლიათ დედა-ენაზედ.

თვითონ მასწავლებელს სწავლა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში დაუსრულებია და ღარიბთაგანი არის; ის ამ სოფლის მცხოვრები არ არის, მაგრამ ამ კეთილი საქმისათვის ყოველ დილით მოდის ხოლმე თავის სოფლიდან. ჯერ-ჯერობით შკოლისათვის უშოვნია ერთი სასოფლო სასამართლოს სახლის ოთახი, რომელშიაც ყოველ მხრით თავისუფლად დატრიალებს ქარი. ზაფხულში ამ ოთახს კიდევ არაფელი უჭირს და ზამთრისათვის კი — ღმერთმა შეინახოს: ფეხ და თავშიშველა ყმაწვილები კი არა, მგელიც ვერ გაძლებს შიგ. სამემრისოთ, როგორც მასწავლებელმა მითხრა, აპირებს შკოლისათვის პატარა სახლის აშენებას, სადაც თვითონაც იდგომება. მაშინ, იმედია, რომ ყმაწვილები მოემატებიან უფრო იმიტომ, რომ ბეერს არ ახდევინებს სწავლისათვის: სულ ორ აბაზს თვეში, თუმც არც ეს არის დიდი ფული, მაგრამ, როგორც გავიგე, ყმაწვილები მოემატებიან თუარა, ამ ფასსაც მოუკლებს.

ღმერთმა ხელი მოუმართოს ამ შკოლას და ამ ყმაწვილს ამისთანა კეთილს საქმეში. ამ პატარა, ღარიბი საზოგადოების ამგვარი კეთილი და სასარგებლო საქმე სამაგალითოა სხვა მდიდარი სოფლის საზოგადოებებისათვის“ („დროება“, 1870, N38). სხვათა შორის, ამ დროისათვის, 1870 წელს, სოფელ რიონში დასრულდა მაცხოვრის ფერისცვალების ეკლესიის მშენებლობა (ზოგიერთ ცნობით — 1873 წელს), თუმცა ამის შესახებ პუბლიკაციაში არაფერია ნახსენები.

 ასე წერდა 155 წლის წინ გაზეთი „დროება“ დღეს უკვე წყალტუბოს მუნიციპალიტეტში შემავალი დიდი კულტურული ტრადიციების მქონე სოფელ რიონის შესახებ, რომელიც ამავე გაზეთის მაშინდელი რედაქტორის - სერგეი მესხის მშობლიური სოფელი იყო. მას შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაირა, ბევრი რამ შეიცვალა, მაგრამ ეს იშვიათი ცნობები ერთი სოფლის შესახებ შემოინახა ქართული პრესის ფურცლებმა და ამით, ფაქტობრივად, მემატიანის მისია იკისრა.

საბა მეტრეველი