პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ჰენრი კუპრაშვილი საქართველოს პრეზიდენტის თანაშემწეს ეროვნული უშიშროების საკითხებში, საქართველოს უშიშროების საბჭოს მდივანს ირინა იმერლიშვილს ღია წერილით მიმართავს.
ჰენრი კუპრაშვილის ღია წერილს „ჯი-ეიჩ-ენი" უცვლელად გთავაზობთ:
ტერმინი „ნონ გრატა" (Terminus „non grata")
ღია წერილი
საქართველოს პრეზიდენტის თანაშემწეს ეროვნული უშიშროების საკითხებში, საქართველოს უშიშროების საბჭოს მდივანს, ქალბატონ ი. იმერლიშვილს
ქალბატონო ირინა,
ნება მიბოძეთ, უპირველ ყოვლისა, გულწრფელად მოგილოცოთ ასეთი ფრიად საპასუხისმგებლო თანამდებობა და დიდი წარმატებებიც გისურვოთ სახელმწიფოებრივი მოღვაწეობის ამ უმნიშვნელოვანეს სფეროში.
ამასთან ერთად, ჩემს პროფესიულ მოვალეობად მიმაჩნია, თქვენი ყურადღება გავამახვილო იმ გარემოებაზე, რომ ბოლო 7-8 წელია მავანმა და მავანმა გავლენიანმა პირებმა ძირძველი ქართული სიტყვა „უშიშროება" („Security") თვითნებურად გამოაცხადეს არასასურველ ტერმინად, პრაქტიკულად ამოაგდეს იგი ხმარებიდან და სანაცვლოდ მასმედიაში დაამკვიდრეს სხვა შინაარსის მატარებელი ტერმინი „უსაფრთხოება" („Safety").
„უშიშროების" ნაცვლად „უასაფრთხოების" თანდათანობით ჩანაცვლების პროცესის ყველაზე ნათელი (და ადვილადაც შესამოწმებელი) მაგალითია საქართველოს ყოფილი პრეზიდენტის - მ. სააკაშვილის ინტერვიუები. მ. სააკაშვილი 2005 წლამდე სწორად იყენებდა ტერმინ „უშიშროებას", მაგრამ შემდგომ პერიოდში ერთმანეთში ურევდა ამ ტერმინებს და ბოლოს კი მხოლოდ ტერმინ „უსაფრთხოებას" ხმარობდა.
ერთადერთი იყო თავად სახელწოდება საქართველოს პრეზიდენტის უმაღლეს სათათბირო ორგანოსი („ეროვნული უშიშროების საბჭო"), რომელსაც ვერაფერი მოუხერხეს, რადგან ასეთ შემთხვევაში საკონსტიტუციო ცვლილებები იყო საჭირო. არადა, ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა ნამდვილი კურიოზები, როცა:
1. ხელისუფლების მაღალი რანგის წარმომადგენელი აცხადებს - „ეროვნული უშიშროების საბჭოში მუშავდება „ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის" (?!) ახალი ვარიანტი;
2. ან პარლამენტში შედის პრეზიდენტის ხელმოწერილი დოკუმენტი: „ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ" საქართველოს ორგანული კანონის 21 მუხლის შესაბამისად, დასამტკიცებლად წარმოგიდგენთ „საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციას" (№ 07-1/330; 16.12.2011).
თუ საბჭო არის „ეროვნული უშიშროების", რატომ უნდა ვუწოდოთ კონცეფციას „ეროვნული უსაფრთხოების" და არა „ეროვნული უშიშროების"? კიდევ კარგი, მათ ვერ მოასწრეს კონსტიტუციაში და კანონში ცვლილებების შეტანა, თორემ აპირებდნენ ეროვნული უშიშროების საბჭოსთვისაც შეეცვალათ სახელი.
რაც შეეხება ტერმინ „უშიშროების" მოწინააღმდეგეთა მიერ მოტანილ არგუმენტს, რომ ეს ტერმინი ("უშიშროება") საბჭოთა კავშირის КГБ-სთან ასოცირდება და ამიტომ არ უნდა გამოვიყენოთო, ეს პოლიტიკური სპეკულაცია და ძალიან უსუსური სენტიმენტალიზმია. გასაგებია, რომ მართლაც საშინელ ასოციაციებს იწვევს ამ ჯალათური საბჭოთა ინსტიტუტის და მასთან დაკავშირებული ადამიანების ამაზრზენი და დანაშაულებრივი საქმიანობა (პირადად, სხვაზე არანაკლებ განმიცდია მისი დევნა 1967 და 1975 წლებში). გარკვეული დროის შემდეგ "კაგებეს" ამგვარი ემოციური დატვირთვა აღარ ექნება, ჩვენი ენა კი დარჩება კიდევ ერთი, ვიმეორებ, ძირძველი ტერმინის გარეშე. ხელოვნურად რატომ უნდა შეველიოთ რომელიმე ტერმინს და ამით გავაღარიბოთ ენა. ეს ტენდენცია შეიძლება გასაგები ყოფილიყო ენათმეცნიერებს, ამ დარგის სპეციალისტებს, რომ წამოეწიათ ეს საკითხი, მაგრამ არასპეციალისტები და მედროვენი რომ აქტიურობენ და საზოგადოებას ახვევენ თავიანთ არაკომპეტენტურ აზრს, ეს არის მიუღებელი.
ქართულმა ენათმეცნიერებამ აკად. არნოლდ ჩიქობავას ხელმძღვანელობით დიდი ხანია გამოაქვეყნა თავისი კომპეტენტური დასკვნა: "უშიშროება" განმარტებულია, როგორც „მდგომარეობა, როდესაც რისამე საფრთხე არ არსებობს, რაიმე საშიშროება, საფრთხე არ ემუქრება ვისმე, რასმე" და მაგალითებად მოტანილია, ვთქვათ, "სახელმწიფო უშიშროების დაცვა" თუ "გაერთიანებული ერების უშიშროების საბჭო" [1, გვ. 436]. რაც შეეხება „უსაფრთხოებას" („უსაფრთხოობა"), მითითებულია, რომ იგივეა, რაც „უსაშიშროება"[1, გვ. 432], ამ უკანასკნელის საფუძველია - „უსაშიშრო" ანუ რაც საშიში არ არის და უხიფათოა, ვთქვათ, უსაშიშრო მდგომარეობა, მოძრაობა, სამართებელი... [1, გვ. 432]. აქედან გამომდინარე, „უსაშიშროება" განიხილება, როგორც „უსაშიშროს" თვისება, მაგ., საშიშროებისგან დაცვის უზრუნველყოფა, ვთქვათ, ტექნიკური უსაშიშროება და ა. შ. [1, გვ. 433]. ერთი სიტყვით, ენათმეცნიერების მიერ ტერმინი "უსაფრთხოება", მოიხსენიება „უშიშროებისაგან" შინაარსობრივად განსხვავებულ კონტექსტში, როცა იგულისხმება საფრთხის წყარო, საწარმოო, ტექნოგენური და ბუნებრივ-ეკოლოგიური წარმოშობის მოვლენები და პროცესები: ტექნიკური უსაფრთხოება, საგზაო მოძრაობის უსაფრთხოება, უსაფრთხოების ღვედები, ავტომატიზებული სისტემების რესურსების უსაფრთხოება, ფრენის უსაფრთხოება, ვირუსული უსაფრთხოება, სახანძრო უსაფრთხოება და სხვ.
როგორც ვხედავთ, ყველაფერი ამომწურავადაა განმარტებული და არავითარ გადახედვას არ იმსახურებს, მაგრამ მაინც, როგორია საკითხის ისტორიული ასპექტი?
ტერმინ "უშიშროებას" იმავე კონტექსტში იყენებდნენ ჩვენი წინაპრებიც. მაგალითად, „ქართლის ცხოვრებაში" [2] ტერმინი „უსაფრთხოება" არ გვხვდება, ხოლო „უშიშროება" (უშიშოებაÁ) გამოყენებულია მრავალგზის:
1) „და დაჯდა მირვან მცხეთას, მეფობდა ნებიერად და უშიშად." (ლეონტი მროველი. ცხოვრება ქართველთა მეფეთა. მროველთან ტერმინი გამოყენებულია სამჯერ);
2) „იძებნეს უშიშოებაÁ და გამოიყვანეს მეფე მეფედ." (მატიანე ქართლისაÁ. ტერმინი გამოყენებულია ორჯერ);
3) „სპარსეთისა სულტანნი, შორს მყოფნი და ახლოს მყოფნი, მეძღუნედ და მოხარკედ მისდა იყვნეს, და ყოველნი სანაპირონი სამეფოსა მისისანი უშიშად ჰქონდეს." (ლაშა-გიორგის დროინდელი მემატიანე. ცხორე[ბა გიორგი] მეფისა. ტერმინი გამოყენებულია ორჯერ); ასევე,
4) ჯუანშერი. „ცხორებაÁ ვახტანგ გორგასლისა...", ტერმინი გამოყენებულია ოთხჯერ;
5) „ცხორებაÁ მეფეთ-მეფისა დავითისი", გამოყენებულია სამჯერ;
6) ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი, გამოყენებულია ერთჯერ;
7) ჟამთააღმწერელი იყენებს ცხრაჯერ და სხვ.
იმავე ტერმინს იყენებს ვახუშტი ბატონიშვილიც („აღწერა სამეფოსა საქართველოსა").
ამ ტერმინს იყენებდა ჩვენი ეროვნული, სახელოვანი პოლიტიკური, სამხედრო და საზოგადო მოღვაწენი:
სოლომონ დოდაშვილი - „რომელ მტკიცე მარჯვენა მეფისა ჰზრუნავს უშიშროებისათვის ჩვენისა და ყოველივე დაბორკილებანი აღხოცეს" [3].
ალექსანდრე ჭავჭავაძე 1837 წელს ნიკოლოზ პირველისადმი წარდგენილ „საქართველოს მოკლე ისტორიულ ნარკვევი და მდგომარეობა 1801-1831 წლამდე" იყენებს ტერმინს „უშიშროება": „უშიშროება არ იყო არც ქალაქად არც სოფლად" [4].
ილია ჭავჭავაძე, 1889 წელს "ივერიაში" (#90) გამოქვეყნებულ წერილში - "...რომ ჩვენი მიჯნა სამხრეთისა საქართველოზედ შორს გაედგა მოსვენებისა და უშიშროებისათვის..." [5]
ასევე "ქვათა ღაღადში" - "მას აქეთ, რაც ვახტანგმა გორგასალმა ჩრდილოეთით უშიშარ და უზრუნველ ჰყო მაშინდელი საქართველო, მთელი ჩვენი ისტორია მიიმართა იმაზე, რომ სამხრეთით გაგვემაგრებინა ჩვენი თავი" [6],
კიდევ ერთიც - „დადგა ხანა, ხანა მოსვენებულის, უშიშარის ცხოვრებისა" [7] და სხვ.
ინგლისურ ენაშიც ტერმინში "Security" "ეროვნული უშიშროების" (National security), "უშიშროების საბჭოს" (Security Council), "საინფორმაციო უშიშროების" (Security information) კონტექსტში გამოიყენება, ხოლო ტერმინი "Safety" იხმარება, "წარმოებაში ტექნიკური უსაფრთხოების" (Industrial safety), "საგზაო მოძრაობის უსაფრთხოების" (Road safety), "უსაფრთხოების ღვედების" (Safety belts), "ტექნიკური უსაფრთხოების წესების" (Safety code regulations) გამოსახატავად.
ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციის (ნატო) დოკუმენტებშიც იგივე მდგომარეობაა: ტერმინი „Security" „უშიშროების" კონტექსტშია ნახმარი (ამ ორგანიზაციის სტრუქტურული ერთეულების სახელწოდებაც მოწმობს: Political Affairs and Security Policy Division, Emerging Security Challenges Division, Science for Peace and Security, Cooperation and Regional Security Division და სხვ.), ხოლო ტერმინი „Safety", იმავე ნატოს დოკუმენტებში ყუბარების აფეთქებასთან და, აქედან გამომდინარე, მხოლოდ ტექნიკური უსაფრთხოების კონტექსტში. (ნატოში არის სტრუქტურული ერთეულებიც: The CNAD Ammunition Safety Group (AC/326 და Munitions Safety Information Analysis Center (MSIAC).
იგივე მდგომარეობაა მრავალ სხვა ენაშიც, განსხვავებით რუსული, სომხური, აზერბაიჯანული და რამდენიმე სხვა ენისა, სადაც ორივე მოვლენის გამოსახატავად ერთი და იმავე სიტყვას იყენებენ.
ამ ორი ტერმინის შინაარსობრივი სხვაობის თვალსაჩინოებისთვის, შეიძლება სხვა მაგალითის გახსენება:
ა) "სასურსათო უსაფრთხოებაში" მოიაზრება სურსათი (მაგალითად, საფრთხის წყარო - გაფუჭებული კონსერვი და სხვ.), რომელმაც შეიძლება ადამიანის მოწამვლა გამოიწვიოს, ხოლო "სასურსათო უშიშროებაში", ძალიან მარტივად იგულისხმება სახელმწიფოში სურსათის ამოწურვის საფრთხე, რომელმაც პერსპექტივაში შეიძლება შიმშილი და სხვა თანმდევი პრობლემები გამოიწვიოს. შესაბამისად, სასურსათო უშიშროების უზრუნველყოფა, ამ თვალსაზრისით გულისხმობს, ისეთი პ ო ლ ი ტ ი კ ი ს შემუშავებას, ისეთი წინმსწრები ღონისძიებების გატარებას, რომელიც პოტენციურ მსხვერპლს თავიდან ააცილებს მოსალოდნელ საშიშროებას.
ბ) ისევე როგორც საქართველოს ინფორმაციულ უშიშროებაში მოიაზრება ინფორმაციულ სფეროში მისი ეროვნული ინტერესების დაცულობის მდგომარეობა, რასაც განსაზღვრავს პიროვნების, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ბალანსირებული ინტერესების ერთობლიობა. ხოლო ინფორმაციულ უსაფრთხოებაში კი მოიაზრება, ავტომატიზებული სისტემების რესურსების, ინფორმაციული სისტემების, ავტომატიზებული სისტემების, მონაცემთა ბაზების და სხვ. დაცვა. კიდევ უფრო მარტივად - კომპიუტერში პროგრამების ვირუსებისაგან დაცვა და სხვ.
ეგებ ისიც გავიხსენოთ, რომ ეროვნული უშიშროების საბჭოში ეროვნული უშიშროების კონცეფციაზე ჯერ კიდევ, 17 წლის წინათ დაიწყო მუშაობა. მიმდინარეობდა კონცეფციის შემმუშავებელი კომისიის 45 წევრის, დარგობრივი სპეციალისტებისა და მეცნიერების მიერ პროექტის საფუძვლიანი განხილვა (მონაწილეობდა მთელი მეცნიერული ელიტა, ვისაც სიტყვა ეთქმოდა ამ სფეროში). ერთ-ერთ სხდომაზე, რომელსაც 131 ადამიანი ესწრებოდა, მხოლოდ ორმა გამოთქვა აზრი ტერმინ „უშიშროების" ტერმინ „უსაფრთხოებით" ჩანაცვლების თაობაზე. მიუხედავად ამისა, მაინც მოწვეულ იქნენ ენათმეცნიერი სპეციალისტები და საბოლოოდ უარი ეთქვა იმ ორ პიროვნებას. ამით იმის თქმა მინდა, რომ იმ დროს ეს საკითხი გადაწყდა არა პოლიტიკოსებისა და ჟურნალისტების სუბიექტური მოსაზრებების მიხედვით, არამედ დარგის სპეციალისტებთან საფუძვლიანი კონსულტაციების შედეგად.
ამდენად, ერთხელ და სამუდამოდ უნდა გადაწყდეს, რომ არ დავარღვიოთ ენათმეცნიერების მიერ დადგენილი ნორმები და ტრადიცია და შესაბამისად გამოვიყენოთ ტერმინი - "ეროვნული უშიშროება". მით უმეტეს, ქართულმა ენათმეცნიერებამ და საქართველოს პარლამენტმა უპირატესობა სწორედ ამ ტერმინს მიანიჭა - საქართველოს კონსტიტუციის 73-ე მუხლში წერია - "ეროვნული უშიშროების საბჭო", ხოლო 1996 წლის 24 იანვარს მიღებულია "კანონი ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ" [8].
ქალბატონო ირინა, თქვენი დღევანდელი პოლიტიკური გავლენა და თანამდებობრივი მდგომარეობა იმედს მაძლევს, რომ გამოსწორდება აღნიშნული ტერმინების გამოყენებათან დაკავშირებული ვოლუნტარისტული გადაწყვეტილებები და ტერმინი „უშიშროება" კვლავ სათანადოდ ჩადგება ქართული ენის სამსახურში.
P.S. ქალბატონო ირინა, ამ ვრცელ წერილში, სამწუხაროდ, ვერ ვეხები კიდევ ერთ, ახლახან წამოჭრილ პრობლემას - ორი (?) ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ ქვეყანაში ეროვნული უშიშროების უზრუნველყოფა როგორ უნდა განხორციელდეს ორი ინსტიტუტის მიერ? ჯერ ერთიც ვერ ასრულებდა სათანადოდ თავის ფუნქციებს და ორი ძიძის ხელში რაღა იქნება?
P.S. სხვათა შორის, 2004 წელს ეროვნული უშიშროების საბჭოს ფუნქციური ანატომიის შესახებ, ჩემი კონცეპტუალური მოსაზრებების გამოქვეყნებისათვის („ეროვნული უშიშროების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი ასპექტი", გაზ. "24 საათი", #254. 26.10.2004) ძალიან მკაცრად დავისაჯე...
ჰენრი კუპრაშვილი
პოლიტიკის მეცნიერებათა დოქტორი,
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის სრული პროფესორი,
გადამდგარი პირველი კლასის სახელმწიფო მრჩეველი,
ეროვნული უშიშროების საბჭოს საინფორმაციო-ანალიტიკური
სამსახურის (1996-2003) და ანალიზის განყოფილების (2003-2004) ყოფილი უფროსი
ლიტერატურა:
1. ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. სარედაქციო კოლეგია: არნ. ჩიქობავა (მთავ. რედაქტორი), ირ. აბაშიძე, რ. მეტრეველი, შ. ძიძიგური, მ.ჭაბაშვილი. გამომც. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია, ენათმეცნიერების ინსტიტუტი, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია. თბ., 1986.
2. ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილია ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტ. I, გამომც. „სახელგამი", თბ., 1955, ტ. II, გამომც. „საბჭოთა საქართველო", თბ., 1959.
3. დოდაშვილი ს. წერილი ტფილისიდან პეტერბურგს ძმისადმი. ჟურნ. "სალიტერატურონი ნაწილნი ტფილისის უწყებათანი", 1832, #2, გვ.47.
4. ჭავჭავაძე ალ. თხზულებანი, 1940, გვ.243.
5. იხილე, ჯორჯაძე ა. წერილები. თბ., "მერანი", 1989. გვ.63-64.
6. ჭავჭავაძე ი. თხზ., ტ.1, 1984, გვ. 805.
7. იქვე,. თხზ., ტ.2, 1941, გვ. 498.
8. საქართველოს კანონი „ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ". პარლამენტის უწყებანი, N002, 9.03.1996, გვ.12.
9. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უშიშროება: პრობლემური სიტუაცია და კრიტერიუმები (საქართველოს ეროვნული უშიშროების კვლევის თეორიულ-მეთოდოლოგიური ასპექტები). - პოლიტოლოგია. რეკომენდებულია სახელმძღვანელოდ სტუდენტებისათვის. /პროფ. ო. გოგიაშვილის რედაქციით.- თბ.: თსუ გამომცემლობა. 2004. თავი X, გვ. 328-351;
10. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უშიშროების ცნების შინაარსი, პრობლემური სიტუაციის დახასიათება. საისტორიო ვერტიკალები. # 6, 2004. გვ. 51-60;
11. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უშიშროების უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი ასპექტი. გაზ. "24 საათი". # 254. 2004 წლის 26 ოქტომბერი;
12. კუპრაშვილი ჰ. ენის გენოციდი?! გაზ. "ხვალინდელი დღე". # 200. 2004 წლის 19 ოქტომბერი;
13. კუპრაშვილი ჰ. იყო ორი, გახდა ერთი! გაზ. "სამხედრო - 24 საათი". # 20.
14. 2004 წლის 11-17 ოქტომბერი; კუპრაშვილი ჰ. "მეფემ არ იცის თორემ..." გაზ. "24 საათი". # 142. 2004 წლის 17 ივნისი;
15. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უშიშროება თუ ეროვნული უსაფრთხოება? გაზ. "რეზონანსი". # 132. 2004 წლის 19 მაისი;
16. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უსაფრთხოება თუ ეროვნული უშიშროება? (ქართულ ენაში ტერმინ ეროვნული უშიშროების გამოყენების შესახებ). საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია: საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია: ორი წლის გამოცდილება. თბილისი, 2007 წლის 11 -12 ივლისი;
17. კუპრაშვილი ჰ. საქართველოს ინფორმაციული უშიშროების უზრუნველყოფის რამდენიმე ასპექტი. საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია მიძღვნილი აკად. ივერი ფრანგიშვილის დაბადების 80 წლისთავისადმი "საინფორმაციო და კომპიუტერული ტექნოლოგიები, მოდელირება, მართვა", მოხსენებათა თეზისები. თბილისი, 2010. გვ. 122-123;
18. კუპრაშვილი ჰ. ეროვნული უშიშროება (security) თუ ეროვნული უსაფრთხოება (safety)? ახალი ამბების სააგენტო "ჯი-ეიჩ-ენი" , 19:56 - 19.02.11, http://www.ghn.ge/news-35066.html;
19. კუპრაშვილი ჰ. „ტერმინები უშიშროება (security) და უსაფრთხოება (safety) და მათი გამოყენების საკითხი". საერთაშორისო სამეცნიერო-ტექნიკური კონფერენცია „მართვის ავტომატიზებული სისტემები და თანამედროვე საინფორმაციო ტექნოლოგიები". თბილისი. 2011 წლის 20-22 მაისი;
20. კუპრაშვილი ჰ. „ტერმინები უშიშროება (security) თუ უსაფრთხოება (safety) და მათი გამოყენების საკითხი". ჟურნ. „პარალელი",#2, 2011, გვ. 154-157;
21. კუპრაშვილი ჰ. ტერმინები უშიშროება (security) და უსაფრთხოება (safety) და მათი გამოყენების ზოგიერთი ასპექტი. ინტერნეტჟურნ. „მკვლევარი".10.04.2012.