ქართული ჟურნალისტიკის მამის სერგეი მესხის საიუბილეო თარიღთან დაკავშირებით ვესაუბრებით ფილოლოგიის დოქტორს, პროფესორ საბა მეტრეველს, რომელმაც ახლახან დაამთავრა მუშაობა მონოგრაფიაზე „მამულიშვილი - ცხოვრება და ღავწლი სერგეი მესხისა“.
- ბატონო საბა, წელს 180 წელი სრულდება ქართული ჟურნალისტიკის მამის, სერგეი მესხის, დაბადებიდან. ვიდრე მის შესახებ ვისაუბრებდეთ, საინტერესოა, თავად მესხების ოჯახის ფენომენი. ამის შესახებ რას გვეტყვით?
- სერგეი მესხი, რიონელი (სოფელ რიონში დაბადებული), მესხების დიდი ოჯახის გამორჩეული წარმომადგენელი იყო. მამამისი, სიმონ მესხი, საშუალო შეძლების აზნაურთა წრეს განეკუთვნებოდა; დედამისი მაგდანა (მაგდალინა) მარჯანიშვილი კი დიდი ქართველი რეჟისორის, კოტე მარჯანიშვილის, მამიდა იყო. სიმონსა და მაგდანას 18 შვილი ჰყავდათ, აქედან 5 ჩვილობაშივე დაიღუპა, დანარჩენი 13-იდან ბევრი ქართული კულტურისა და საზოგადოებრივი ცხოვრების ფერხულში ჩაება. იშვიათია ისეთი ოჯახი საქართველოში, ამდენი მოღვაწე აღეზარდოს, მათ შორის: სერგეი, ივანე, კოტე (იაკობ), დავით და ეფემია (რა თქმა უნდა, ცალკე და დიდი მსჯელობის თემაა კოტე და ეფემია მესხების ღვაწლი და დამსახურება ქართული დრამატული თეატრის წინაშე).
რამდენი რამეა დაკავშირებული სოფელ რიონთან: როგორ უყვარდა კოტე მარჯანიშვილს მამიდასთან მისვლა, როგორ ხშირად სტუმრობდა რიონს. სანდრო ახმეტელთან საბედისწერო კონფლიქტის შემდეგ მან თეატრი დატოვა. მალე მამიდა მაგდანას ეწვია სოფელ რიონში. სხვათა შორის, 1926 წლის ზაფხულში რიონშივე იღებდა (ზაქარია ბერიშვილთან ერთად) კინოფილმ „სამანიშვილის დედინაცვლის“ ეპიზოდებს, როლებს ასრულებდნენ: აკაკი ვასაძე (პლატონი), მიხეილ ლორთქიფანიძე (კირილე), ცეცილია წუწუნავა (მელანო), შალვა ღამბაშიძე (ბეკინა), აკაკი ჟორჟოლიანი (არისტო), ნატალია ჯავახიშვილი (დედინაცვალი). აქვე დაიქირავა მან ოთახი მსახიობებისთვისაც. ფილმის მხატვარი მიხეილ ჭიაურელი ამ დროს უკვე ვერიკო ანჯაფარიძის მეუღლე და, შესაბამისად, რიონელ მესხთა სიძე იყო.
სერგეის უფროს ძმას გიორგი ერქვა, რომლის შვილის, მარიამის, ქალიშვილია ვერიკო ანჯაფარიძე, აღარაფერს ვამბობ ვერიკოს დაზე, მერი ანჯაფარიძეზე, რომელიც რეჟისურით იყო გატაცებული და რამდენიმე მხატვრული ფილმიც კი გადაიღო რუსეთში. მისი შვილი იყო ცნობილი კინორეჟისორი გიორგი დანელია. ასე რომ, სახელები მერი ანჯაფარიძე და გიორგი დანელია, ვერიკო ანჯაფარიძე, სოფიკო ჭიაურელი და დღეს უკვე ნიკუშა შენგელაია დაკავშირებული არიან სოფელ რიონთან, სიმონ მესხის ოჯახთან — მათი წინაპართა სავანე აქაა, რიონში, სადაც განისვენებს სერგეი მესხი.
სხვათა შორის, სოფელ რიონთანაა დაკავშირებული კიდევ რამდენიმე მოღვაწის სახელი. სერგეის დის, მარიამის, შვილები არიან: ნინო გამრეკელი (თორელი) და რესპუბლიკის დამსახურებული არტისტი ბაბო გამრეკელი. ნინო იყო პირველი ქართველი რეჟისორი ქალი, რომელიც სრულიად ახალგაზრდა გარდაიცვალა; ბაბო კი — მარჯანიშვილის თეატრის მსახიობი. რიონს ხშირად სტუმრობდა განდეგილი, იგივე დომინიკა ერისთავი, რომელიც სერგეის დედის, მაგდანას, დიშვილი იყო.
ბედნიერი ვარ, რომ მეც რიონელი ვარ.
რიონელთა დიდი კულტურული ცენტრი, უპირველესად, იმით მნიშვნელობს, რომ ყველაზე დიდი რიონელი სერგეი მესხია — ერისკაცი და უბადლო მამულიშვილი.
სერგეი მესხი რიონელია, ის დაიბადა ოკრიბის სოფელ რიონში (მაშინ ეს მხარე ოკრიბას ეკუთვნოდა, დღეს სოფელი რიონი წყალტუბოს მუნიციპალიტეტის შემადგენლობაშია) უბრალო ისლით გადახურულ ხის სახლში კერასთან, მიწაზე — როგორც წერდა ჟურნალი „ივერია“ 1883 წ. როგორი იყო მისი ბავშვობა?
სერგეი მესხს ადრეული ბავშვობა თავის საყვარელ სოფელ რიონში გაუტარებია. აქ „დარბოდა ფეხშიშველა და ჭიდაობისაგან ტანსაცმელშემოხეული მინდვრად ეკალ-ბარდებში ჩიტის ბუდეების საძებნელად, რიონში თევზის დასაჭერად, ტყეში წითელქუდა სოკოებისა და ლამაზ-ლამაზ ყვავილების მოსაკრეფად“. სხვათა შორის, სერგეის ბებია სოფელში ცნობილი ყოფილა როგორც სიზმრების კარგი ამხსნელი. თავად ს. მესხი ასე იხსენებდა: „ვინ იცის რამდენი სიზმარი გამიგონია პატარა ბიჭობაში, როდესაც იმის ტახტზე ვთამაშობდი; ვინ იცის, რამდენი ახალგაზრდა და მოხუცებული, ქალი და კაცი მოსულან იმასთან თავის სიზმრების ასახსნელათ!“.
ე.წ. პირველდაწყებითი განათლება სერგეიმ შინ მიიღო, ოჯახში. 1856 წელს კი 11 წლისა მამამ საკუთარი ხარჯით მოაწყო ქუთაისის გიმნაზიასთან არსებულ კეთილშობილთა პანსიონში, რომელიც მაღალი წოდებისა და დამსახურებულ მოხელეთა შვილთათვის ყოფილა განკუთვნილი.
განსაკუთრებული ნიჭის, უნარისა და შრომისმოყვარეობის გამო, მესამე კლასიდან მეექვსის ჩათვლით უკვე სახელმწიფო ხარჯზე გადაიყვანეს. მეექვსე კლასში იყო, როცა ქუთაისის კლასიკური გიმნაზიის კაბინეტისათვის შეადგინა ბოტანიკური ალბომი და მინერალების კოლექცია.
ლურჯთვალება სერგეი დიდი მექალთანეც ყოფილა. ქალების დევნა კი უყვარდა ძალიანო — დასძენს დ. მესხი და, როცა გიმნაზიას ამთავრებდა, ქალებმა მძიმე სენი შეჰყარეს. ერთი თვე იწვა სალომე ლორთქიფანიძის ქვრივის სახლში და ის მკურნალობდა. მერე კი მოკეთდა, გამოსაშვები გამოცდებიც წარმატებით ჩააბარა და გიმნაზიის სრული კურსი წარჩინებით დაამთავრა. ეს იყო 1863 წლის ივნისი.
- ამის შემდეგ იწყება მისი გზა პეტერბურგის უნივერსიტეტისკენ?
დიახ! 1867 წელს ს. მესხმა უფლებათა კანდიდატის ხარისხით დაამთავრა სანქტ-პეტერბურგის საიმპერატორო უნივერსიტეტი, როგორც ამ პერიოდში ერქვა, და 22 წლის უმაღლესგანათლებამიღებული ყმაწვილი მშობლიურ ქუთაისს დაუბრუნდა.
სიმონ მესხის ოჯახმა შეძლო და ორივე ბიჭს — გიორგისა და სერგეის — პეტერბურგის უნივერსიტეტი დაამთავრებინა (ცოტა ხანში ამ გზას გაუყვება მესამეც — ივანე მესხი). შინ დაბრუნებულ სერგეის ერთი მთავარი მიზანი ჰქონდა: ხელი მიეყო მასწავლებლობისათვის. მაგრამ, როგორც იმერეთში იტყვიან, ბედი უნდა ყველაფერს... ქუთაისში მასწავლებლის თავისუფალი ადგილი არ აღმოჩნდა და გულდაწყვეტილი სერგეი იძულებული გახდა, სახელმწიფო ქონებათა სამმართველოს გამგებლობის მდივნად დაეწყო მუშაობა.
- 1869 წლიდან სერგეი უკვე თბილისშია და გაზეთ „დროებას“ რედაქტორობს. როგორც ცნობილია, მისი მეუღლე იყო პეტრე მელიქიშილის და - ეკატერინე. რა ვიცით მათი ურთიერთობის შესახებ?
ქუთაისიდან თბილისში გადმოსულ სერგეი მესხს დიდი სიყვარული ეწვია ეკატერინე (კეკე) მელიქიშვილის სახით.
შემორჩენილი და გამოქვეყნებულია სერგეისა და კეკეს სასიყვარულო წერილები. როგორი სითბოთი, პატივისცემით, დიდი ვნებითა და გზნებითაა განმსჭვალული ეს ბარათები. ყოველი მათგანი მთავრდება სიყვარულში თავდავიწყებამდე მისული იმერელი ჭაბუკის სიტყვებით:
კიდევ დაგკოცნი, კიდევ... შენი სერგეი.
ათასჯერ დაგკოცნი. ღმერთო, როდის იქნება გნახო... მუდამ შენი სერგეი მესხი.
ათასს გაკოცებ ჩემს საყვარელ ცოცხალ თვალებში.
ათასჯერ ამოგიკოცნი თვალებს და ტუჩებს. მუდამ შენი სიკვდილამდე მოყვარე ს. მესხი.
გამოგეთხოვები მომავალ წერილამდი, ჩემო კარგო, საყვარელო. და ათასჯერ მაგრათ დაგკოცნი თავით ფეხებამდე. შენი სერ. მესხი...
უნდა გითხრათ, რომ ამ წერილებში იკვეთება სრულიად განსხვავებული პროფილი სერგეი მეხისა. აქ ჩანს სამშობლოს სამსახურისა და თავგანწირული სიყვარულისთვის ამქვეყნად მოვლენილი ადამიანის, დიდი მამულიშვილის ნათელი სახე. ამ ეპოქის სხვა მოღვაწეთა სასიყვარულო წერილებიც ვიცით, მაგრამ ვერ ვიხსენებ მეორე მაგალითს, როცა სატრფოზე თავდავიწყებით შეყვარებული მგზნებარედ ეფიცებოდეს სიყვარულში და იქვე ეუბნებოდეს, რომ უფრო მთავარი ქვეყნის სიყვარულია: „ჩემო კეკე, მე ჩემს თავს ბედნიერათ ეგრძნობ, მე შენ მიყვარხარ, შენც მეც გიყვარვარ; მაგრამ ამაზე უფრო ბედნიერებათ ის მიმაჩნია, რომ მე მაქვს შემთხვევა ჩემს ქვეყანას ვემსახურო“. სხვაგან კი ასე მიმართავს: „ჩემი ბედნიერებაა, რომ შენ მე ძალიან, მხურვალეთ და გაგიჟებით გიყვარვარ; ჩემი ბედნიერებაა, რომ მეც შენ ამნაირათვე მიყვარხარ... მეც სხვებსავით უბრალო კაცი ვარ და, თუ რამე ღირსება მაქვს, ეს ღირსება ჩემს სამშობლოსადმი მტკიცე და თავგანწირულ სიყვარულში მდგომარეობს“.
- 14 წელი რედაქტორობდა ს. მესხი გაზეთ „დროებას“ და მერე ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესების გამო იძულებული გახდა, გაზეთი მიატოვებინა და მკურნალობა დაეწყო.
გამოსამშვიდობებელი საღამო თბილისმა ვერის ბაღში გაუმართა, აქედან ფაეტონით გაცილებულმა სეგეიმ გადაწყვიტა, თავი მშობლიური რიონისთვის შეეფარებინა. იმერეთში მას ელოდა თავისი საყვარელი სოფელი, მისი წმინდა და გრილი ჰაერი, მაღლობზე ამწვანებული ეზო, ხუთი თვალი დიდაივნიანი მამისეული ფიცრული ოდა თავისი მისაღები ოთახით, სადაც კედელზე ისევ ეკიდა დიდი სურათები მამის, მისი და დის, ნუცასი; ელოდა ობლად დატოვებული მამის პატარა სამუშაო კაბინეტი რაფაელის ცნობილი სურათით — „ღვთისმშობელი ბავშვით“, ელოდა თავისი ოთახიც და, რა თქმა უნდა, ელოდა მშობელი დედა და და-ძმები, სიყრმის მეგობრებიც და მეზობლებიც...
გამოსამშვიდობებლი საღამოდან მესამე დღეს სერგეი მეუღლესთან ერთად უკვე სოფელ რიონში წავიდა. მას თან გაჰყვა ძმა — დავითი.
უკან დარჩა პიროვნების არსად ქცეული „დროება“ და თბილისიც.
თავად გრძნობდა, რომ ყოველი დღე გამოთხოვება იყო წარსულთან.
სოფელში ასულმა სერგეიმ თავიდან მოიკეთა, სასიცოცხლო ძალები მიეცა, სისუსტესაც მოერია, მოცოცხლდა. მშობლიურ რიონში მას თავისიანები დახვდნენ. თითქოს ბავშვობა დაუბრუნდა, გახალისდა. გასაოცარი ჟრიამული ისმოდა სიმონ მესხის მაღლობზე შეფენილი ეზოდან. და-ძმები თვალებში შესციცინებდნენ და შეხაროდნენ.
მერე მთელი ივნისი წვიმდა და მანაც მოიწყინა, დაღვრემილი იჯდა თავის ოთახში, თუმცა ცდილობდა, დედისა და ცოლისათვის ტკივილის სიმწარე არ ენახვებინა. ოჯახი მისი გამოჯანმრთელების იმედს არ კარგავდა.
სერგეის თავზე ადგა ექიმი მეუღლე — ერთგული, ჭვიანი და თავაზიანი კეკე. ექიმების რჩევა იყო, აბასთუმანში წაეყვანათ და მკურნალობა იქ გაეგრძელებინა.
რიონიდან აბასთუმანში გამგზავრების წინ, 1883 წლის 3 ივლისს, სერგეი მესხმა თავისი ოთახის კარებს ნახშირით წააწერა:
„მშვიდობით, დედავ, გიკვდები შვილი,
ვეღარ დამატკბობს ჰაერი
რიონის — წმინდა და გრილი,
შუქს ვეღარ მომფენს მზე, მთვარე,
მიწა დამფარავს გრილი.
მშვიდობით, დედავ, სამშობლოვ!
აგშორდეთ გასაჭირი“.
ლექსის ქვეშ კი მიაწერა: „მშვიდობით, ჩემო პატარა და ლამაზო რიონო. შენის წმინდა ჰაერით უკანასკნელად ვსუნთქავ“.
სამკურნალოდ აბასთუმანში მიმავალი სიკვდილის შესახვედრად ემზადებოდა. წინათგრძნობა მხოლოდ ავისმომასწავებელი ჰქონდა; იმედი, ფაქტობრივად, — გადაწურული!
- როგორც ცნობილია, სერგეი მესხი 1883 წლის 21 ივლისს აბასთუმანში გარადაიცვალა და იქიდან გადმოასვენეს თავის მშობლიურ სოფელში.
გლოვა დიდი იყო, ყველა ხვდებოდა, რომ დასრულდა მნიშვნელოვანი ეტაპი ქართული საზოგადოებრივი ცხოვრებისა. იბეჭდებოდა სამგლოვიარო დეპეშები, წერილები... განსაკუთრებული ტკივილი და მწუხარება იყო აკაკი წერეთლისთვის სერგეის გარეშე „დროება“ და ცხოვრებაც. მის ცხედარს ბოლომდე მიჰყვა. რიონში სერგეის საფლავზე სიტყვის თქმა ვერ შეძლო, მხოლოდ აცრემლებულმა აკანკალებული ხელით დაწერა სამსტროფიანი აკროსტიხი (სერგი მესხს აკაკი) და მის ძმას გადასცა. მერე ეს ლექსი საბრალო დედამ ამოაჭრევინა იმ ქვაზე, რომელიც დღესაც ადგას სერგეის საფლავს სოფელ რიონში:
სამაგალითო მოღვაწევ,
ერთგულო შვილო ქართვლისა.
რწმუნება გქონდა მომავლის,
გიყვარდა ძებნა მართლისა.
მაგრამ უდროოდ გაგვიქრი,
ერთი ძმა პირველთაგანი!
საფლავში ჩაგყვა ნატვრის-თვლად
ხსნის იმედისა საგანი.
აქ კი დაგვიგდე ანდერძად,
კვალში რომ მივყვეთ იმ თქმულსა,
ამინ! მსხვერპლი ვართ იმ აღთქძის,
კიდობნად მივსცემთ ჩვენს გულსა!
- და ბოლოს, საინტერესოა, რა დაგვრჩა მესხების ოჯახისა და საკუთრივ სერგეი მესხის მოსაგონებლად?
სამწუხაროდ, არაფერი! არ არსებობს მემორიალური მუზეუმიც კი, ყველაფერი დავიწყებასაა მიცემული. სოფელ რიონში სერგეი მესხის სახელობის სკოლაა - ესაა და ეს! თავდაპირველად უნდოდათ მისი გადასვენება უქიმერიონის გორაზე, ბაგრატის ტაძრის გვერდით, მაგრამ ვერ გადაწყვიტეს. ზედმეტია იმაზე საუბარი, რომ ვინმეს თავს ედო მისი რიონიდან დიდუბის პანთეონში გადმოსვენება. მართალია, სერგეის დარჩა მეუღლე — ეკატერინე მელიქიშვილი, მაგრამ ვერც მან და ვერც სახელოვანმა და-ძმებმა ვერაფერი შეძლეს საიმისოდ, რომ სერგეის საფლავი ცოტა უკეთეს მდგომარეობაში ყოფილიყო. სიცოცხლის ბოლო წლებში სერგეის ძმა, დავითი, სევდიანად წერდა: „გულდაწყვეტილი ვარ იმის გამო, რომ სერგეი მესხის საფლავი სულ დავიწყებასაა მიცემული“. 1896 წელს მან გადაწყვიტა სოფელ რიონში სერგეის სახელზე წიგნთსაცავი და ბიბლიოთეკა დაეარსებინა. ამ დროსათვის უკვე 13 წლის გარდაცვლილი იყო სერგეი მესხი. თავი დიდად არავის შეუწუხებია. დავით მესხმა მხოლოდ ოციოდე წიგნი მიიღო. არც მეფის დროინდელმა ხელისუფლებამ, არც დემოკრატიულმა რესპუბლიკამ, არც საბჭოთა საქართველომ და დღემდე ვერცერთმა ხელისუფლებამ ვერ მოიცალა მესხების ოჯახისა და სერგეი მესხისათვის, თუმცა, დიდი იმედი მაქვს, რომ ახლა სათანადოდ დაფასდება ღვაწლი დიდი ერისკაცისა და სამაგალითო მამულიშვილისა.
ესაუბრა თეიმურაზ ჭუმბურიძე
